Ετυμολογία και μουσικός ρυθμός
Οι τρεις από τους τέσσερεις παγκρήτιους Κρητικούς χορούς έχουν ονόματα που σχετίζονται με την χορευτική κίνηση, δηλαδή ο συρτός (ή σερτός) από το ρήμα σέρνομαι που σημαίνει χαμηλός βηματισμός στο ύψος της γης, η σούστα από την αναπήδηση σαν ελατήριο ή την προς τα εμπρός κίνηση με άλμα, ο πεντοζάλης από τα πέντε βασικά βήματα.
Μόνο ο μαλεβιζιώτης έχει όνομα που σχετίζεται με την περιοχή προέλευσης του χορού, δηλαδή την επαρχία Μαλεβιζίου. Εδώ δημιουργείται το ερώτημα κατά πόσο είναι σωστή αυτή η ονομασία για ένα χορό που χαρακτηρίζεται από την πηδηχτή χορευτική κίνηση με βηματισμούς μπροστά-πίσω και δεξιά-αριστερά. Ερευνώντας και ρωτώντας στην ύπαιθρο του νομού Ηρακλείου ηλικιωμένους λυράρηδες, βιολάτορες, χορευτές και χορεύτριες, η απάντηση που λάβαμε στο ερώτημα της ονομασίας του μαλεβιζιώτη είναι ότι ο χορός ονομάζεται πηδηχτός (Επαρχίες Πεδιάδος, Βιάνου, Μονοφατσίου). Μόνο στην περιοχή Μεραμπέλου και στο Οροπέδιο Λασηθίου τη δεκαετία του 1950 επικρατούσε ο όρος Κρητικός για τον πηδηχτό χορό (μαρτυρία Κ. Ατσαλάκη). Στο παρελθόν στις περιοχές των νομών Χανίων και Ρεθύμνου όταν οι χορευτές παράγγελναν πηδηχτό χορό εννοούσαν τον πεντοζάλη.
Η αρχαία Ελληνική ρίζα της λέξης πηδηκτός (ή πηδηχτός στη δημοτική) είναι το επίθετο πηδητικός σύμφωνα με τον Πτολεμαίο στο βιβλίο του τετράβιβλος και τον Αριστοτέλη και σημαίνει αυτός που έχει την ικανότητα να πηδά, ενώ ο Πρόκλος αναφέρει το ουσιαστικό πηδητής και εννοεί τον χορευτή (Ελληνο-Ιταλικό λεξικό Lorenzo Rocci, 1951 6η έκδοση, 1951).
Πρώτος ο περιηγητής Μ. Χουρμούζης Βυζάντιος το 1842 στο βιβλίο του Κρητικά στις σελίδες 31-32 κατατάσσει τους Κρητικούς χορούς σε πηδηκτούς και σιγανούς. Στους πηδηκτούς, που είχαν τριπλάσια ρυθμική ταχύτητα από το σιγανό, αναφέρει και περιγράφει τη σούστα με τον τριπλό πυκνό βηματισμό, τον πεντοζάλη με τα πέντε βασικά βήματα και τον τριοζάλη με τα τρία βασικά βήματα, ενώ για το σιγανό αναφέρει ότι χορευόταν με 10 βήματα δεξιά και ένα αριστερά (ο συγγραφέας αναφέρεται στη Δυτική Κρήτη και για αυτό πιθανόν ο πεντοζάλης ήταν ο πηδηχτός χορός αυτών των περιοχών, όπως προαναφέρθηκε).
Ο πατέρας του χρονογραφήματος και λαογράφος Ιωάννης Κονδυλάκης στο βιβλίο του ΄ο Πατούχας΄, που αναφέρεται στην Βιάνο του τέλους του 19ου αιώνα, αναφέρει τον πηδηχτό, περιγράφοντας μάλιστα με μεγάλη γλαφυρότητα την χορευτική τεχνική: “O τυφλός λυράρης Αλεξανδρής, καθήμενος εις το μέσον του χορού, εφαίνετο γοητευμένος υπό της μουσικής του. Εκίνει την καφαλήν δεξιά και αριστερά, ως να απεδίωκε μυίας και εμειδίατο ψυχρόν και μισόν μειδίαμα του τυφλού, από το οποίον λείπει των οφθαλμών η ακτινοβολία. Υπό την κίνησην του δοξαριού του έφευγον γοργόπτεροι του πηδηχτού οι ήχοι …. Ενώ δε η λύρα έκρουε τας γοργοτέρας στροφάς του πηδηκτού, ο Μανώλης ανεπήδα εις ύψος μέγα”.
Το 1883 στην τοπική εφημερίδα Μίνως του Ηρακλείου περιγράφεται ο πηδηχτός χορός ομάδας χριστιανών Ηρακλειωτών ενώπιον του Εσάτ Πασά την παραμονή του καρναβαλιού για τη γνωστή γιορτή των Καλτιμιριτζίδων. Ο δημοσιογράφος της εποχής εξάρει το χορευτικό παράστημα του εκάστοτε πρωτοχορευτή, την χορευτική του δεινότητα και την αίσθηση του ρυθμού. Χαρακτηριστικά αναφέρει: ¨Σύρει πρώτος τον χορό ο ξακουστός Μιχαήλ Ζαχαριάδης, ευθυτενής σαν κυπαρίσσι, σοβαρός και ρυθμικός. Τούτον διαδέχεται ο Γιαννίκος αλλά αυτός μάλλον πετά παρά χορεύει. Πηδά υπεράνω του κύκλου, ίσταται εις τα χέρια και τους ώμους των χορευτών με ισορροπία αξιοθαύμαστον καταπλήσσων δια της ταχύτητος και της ευστροφίας του. Ακολουθούν οι λοιποί χορευταί με χάριν και πολλήν τέχνην, ευλύγιστοι, πτερόποδες.¨ (Θεοχάρη Δετοράκη. Νεοκρητικά Μελετήματα 1975-2005, τόμος Α, σελ. 148).
Το 1958 στο βιβλίο του Κρητική Μουσική, ο Γεώργιος Χατζηδάκης αναφέρει λεπτομέρειες για τη χορευτική τεχνική του πηδηχτού κατονομάζοντάς τον μαλεβιζιώτη, τονίζοντας μάλιστα ότι έχει διαφορετικό μουσικό μέτρο από τους υπόλοιπους Κρητικούς χορούς (είναι 5/8, ενώ οι άλλοι είναι 2/4). Επίσης αναφέρει ότι είναι ο αρχαιότερος χορός της Κρήτης με πληθώρα μουσικών φράσεων και βηματισμών που έχουν χαθεί.
Εδώ θα πρέπει να παρατηρήσομε ότι εδώ και δεκαετίες έχει επικρατήσει ο μουσικός ρυθμός 2/4 που ουσιαστικά είναι γρήγορες σούστες που χορεύονται στο βηματισμό του μαλεβιζιώτη. Ο κλασσικός πηδηχτός χορεύεται σε ρυθμό 5/8 και τέτοιος είναι ο πηδηχτός του Καψυλίδη από την Σκυλούντα (Καλλονή) Πεδιάδος, του Λυρατζάκι από τη Μεσσαρά. Η απώλεια του μουσικού ρυθμού στον πηδηχτό, μειώνει ή και ακόμα εξαφανίζει το πολεμικό στοιχείο του χορού καθώς το μουσικό αυτό μέτρο δίνει το πολεμικό ύφος του χορού, ειδικά όταν τονίζεται από κρουστό όργανο (τύμπανο, νταουλάκι). Το πολεμικό αυτό χρώμα φαίνεται στο χορευτικό βηματισμό από τον ξεχωριστό μακρύτερο βηματισμό στα βήματα 7 και 8 που δείχνουν δισταγμό και προσπάθεια αποφυγής ή προσποίησης αντίπαλου χτυπήματος.
Η αστικοποίηση των παραδοσιακών χορών και η αναπαραγωγή τους στο περιβάλλον των χοροδιδασκαλίων, καθώς και η προτίμηση των Kρητικών χορευτών στα γλέντια (γάμοι και βαφτίσεις) σε όλη την Κρήτη για το συρτό και τον πηδηχτό (δεν υπάρχει πλέον συχνή προτίμηση σε πεντοζάλη και σούστα) βοήθησε στην επικράτηση της ονομασίας του πηδηχτού σε μαλεβιζιώτη, τόσο από την Δυτική Κρήτη (Χανιά, Ρέθυμνο), όσο και από τις αστικές περιοχές του νομού Ηρακλείου και το Λασήθι. Κι αυτό διότι στα Χανιά, στο Ρέθυμνο και στο Λασήθι είναι γνωστό ότι αυτός ο χορός γεννήθηκε στην περιοχή του Ηρακλείου. Όπως στην περιοχή του Ηρακλείου συχνά ο συρτός αναφέρεται ως Χανιώτης, λόγω του τόπου προέλευσης. Επίσης, η δισκογραφία έπαιξε σημαντικό ρόλο στην καθιέρωση, τόσο της ονομασίας, όσο και του μουσικού μοτίβου των 2/4.
Πολλές τοπικές χορευτικές παραλλαγές συναντώνται στον πηδηχτό με παρεμφερείς βηματισμούς σε διάφορες περιοχές της Κρήτης, γεγονός που υποδηλώνει την αναπαραγωγή του ίδιου χορευτικού μοτίβου με ποικίλες εκφάνσεις με βάση την ψυχοσύνθεση των ανθρώπων της περιοχής που τον δημιούργησαν. Έτσι έχομε τον Εθιανό πηδηχτό από την Εθιά, Στειακό πηδηχτό από τη Σητεία και παραλλαγή τον Ιεραπετρίτικο πηδηχτό, Ανωγειανό πηδηχτό από τα Ανώγεια Μυλοποτάμου κ.λ.π. Όσοι χορεύουν αυτούς τους χορούς θα έχουν διαπιστώσει ότι, τόσο ο βηματισμός (τριπλοί βηματισμοί σούστας με κίνηση μπροστά-πίσω και δεξιόστροφη φορά), το χορευτικό ύφος (πολεμικό και θρησκευτικό ταυτόχρονα), όσο και η μουσική ρυθμική αγωγή (γρήγορος ρυθμός) έχουν ομοιότητες με τον πηδηχτό. Συνεπώς όταν μιλάμε για το χορό μαλεβιζιώτη, μιλάμε για την χορευτική έκφραση του πηδηχτού χορού που συναντάμε στην Επαρχία Μαλεβιζίου, η οποία έχει επικρατήσει σε όλη την Κρήτη.
Συμπερασματικά προτείνομε σαν σωστή ονομασία για τον Παγκρήτιο χορό μαλεβιζιώτη την παλαιά ονομασία πηδηχτός ή μαλεβιζιώτικος πηδηχτός για να τον ξεχωρίσομε από τις άλλες χορευτικές παραλλαγές του πηδηχτού.
Αγησίλαος Κ. Αλιγιζάκης
ΠΗΓΗ
